سرزمینمان ایران علاوه بر برخورداری از تنوع اقلیم و آب و هوا در نقاط مختلف، در طول تاریخ میزبان ادیان متعددی نیز بوده و امروزه پیروانی از مذاهب مختلف را در خود دارد. به دلیل همین تنوع شاهد آداب و رسوم و بناهای مذهبی خاصی هستیم که نشانه های ادیان موجود در کشورمان هستند و گوشه ای از عقاید و باورهای پیروان آن ها را به تصویر می کشند. برخی از این نشانه ها و آثار، از گذشته های دور به جا مانده و امروز به یک یادگاری تاریخی و فرهنگی از سال های دور تبدیل شده اند. 

زرتشتیان از جمله اقلیت های مذهبی هستند که مدت هاست در این مرز و بوم زندگی می کنند و بر اساس آیین خود، مراسم مذهبی مختلفی را برپا می دارند. پیروان این دین بناهای مخصوص به خودشان را هم دارند که آتشکده ها تنها یک نمونه از آن ها هستند و به نوعی شاخص ترین بنای دین زرتشت به شمار می روند. یزد از آن شهرهایی است که ردپای زرتشتیان و بناهایشان به وفور در آن دیده می شود و در نقاط مختلف آن آثاری از این دین به چشم می خورد.مقصد امروزمان، دخمه هایی هستند که کمی آن طرف تر از مرکز شهر یزد قرار دارند و سرنوشتشان با مفهوم مرگ در آمیخته است. این اثر کهن یکی از نشانه های آداب و رسوم کهن زرتشتی هاست که به مراسم تدفین مردگان آن ها مربوط می شود و البته امروزه منسوخ شده است.

•  دخمه زرتشتیان یکی از آثار جالب توجه زرتشتیان در ایران است که آداب و رسوم تدفین آن ها را در گذشته نشان می دهد.
• این دخمه در نزدیکی شهر یزد جا خوش کرده که نامش به عنوان نخستین شهر جهانی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد.

 دخمه زرتشتیان نام یکی از آثار دین زرتشت در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی یزد است که با نام برج خاموشان نیز شناخته می شود. از آنجا که معادل دخمه در زبان انگلیسی Tower of silence به معنای برج سکوت است، دخمه های یزد با این نام نیز شهرت دارند و پارسیان هند که از زرتشتیان ایران به شمار می روند به آن، دخمو می گویند. این دخمه ها در حوالی منطقه صفاییه قرار گرفته و بر روی یک کوه رسوبی و کم ارتفاع به نام کوه دخمه خودنمایی می کنند. سده ها پیش این بنا به منظور برگزاری آیین تدفین مردگان ساخته شد و امروزه یکی از آثار شاخص زرتشتیان در ایران به شمار می رود.

اگر چه دخمه های زرتشتیان در تهران، کرمان، سیرجان، اصفهان، تفت، اشکذر، اردکان و … نیز وجود دارد؛ اما دخمه های شهر یزد به دلیل قرارگیری در پایتخت مذهبی زرتشتیان و نزدیکی به شهر و سایر بناهای تاریخی، از بازدیدکنندگان بیشتری برخوردارند. همین موقعیت ویژه باعث شده تا مورد توجه قرار گیرند و نامشان به همراه بناهای اطراف در سال ۱۳۷۷ با شماره ۲۰۹۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت برسد.

در گذشته، زرتشتیان بر اساس باورهای دینی خود اجساد مردگان خود را در دخمه می گذاشتند تا خوراک درندگان و پرندگان شوند و تنها استخوان هایشان باقی بماند. هیچ خبری از خاک سپاری نبود؛ چرا که آن ها مردار آدمی را ناپاک می دانستند و بر این باور بودند که اجساد، خاک را که عنصری مقدس است، آلوده می کند؛ بنابراین استخوان مردار نیز در همان دخمه و در میان یک چاه باقی می ماند.

این روش تدفین برای مدت طولانی رواج داشت تا اینکه در دوران پهلوی به کلی ممنوع شد و تمامی دخمه ها کم کم به آرامگاه تبدیل شدند. با این وجود، رمز و راز این روش و چراهایش چیزی نیست که به همین راحتی ها دست از سر آدمی بردارد و ذهن کنجکاوش را راحت بگذارد. در ادامه بیشتر در مورد این بنا و روش خاص تدفین زرتشتیان برای‌تان می گوییم و آن را به صورت کامل مورد بررسی قرار می دهیم.

دو دخمه در یک مجموعه

در گذشته این محل دارای دو دخمه بود که بنا بر اسناد تاریخی و گفته های زرتشتیان از هر دوی این دخمه ها به صورت دوره ای و شش ماه یک بار استفاده می شده است. این دخمه ها از این قرارند:

دخمه بزرگ مانکجی

یکی از این بناها، دخمه مانکجی لیمجی هاتریا (Maneckji Limji Hataria) یا به اختصار دخمه بزرگ مانکجی است که در سمت چپ قرار دارد. قطر این دخمه حدود ۱۵ متر است و به یاد سازنده اش چنین نامی را بر آن نهاده اند.

مانکجی معروف به مانکِجی صاحب، در دوران حکومت ناصرالدین شاه قاجار، از سوی پارسیان هند و به عنوان نماینده «انجمن بهبود سازی وضعیت زرتشتیان در ایران» راهی سرزمینمان شد تا نزد شاه شکایت ببرد و از فشارهایی که بر زرتشتیان بود کم کند. مانکجی یکی از تاثیرگذارترین افراد جامعه زرتشتیان به شمار می رود و زرتشتیان هنوز هم موجودیت خود را مدیون زحمات وی می دانند. وی در مدت حضورش در ایران مدرسه ساخت و هزینه تحصیل بسیاری از دانش آموزان را پرداخت. او ساختمان های متعددی بنا کرد و یکی از مهمترین اقداماتش برداشتن مالیات از دوش زرتشتیان بود. مانکجی در ۱۲۶۹ در تهران از دنیا رفت و در دخمه ای که خودش ساخته بود آرام گرفت. 

دخمه گلستان

در زمان قاجار دشواری عبور و مرور در جاده کوه دخمه مانکجی مشکلاتی را برای جنازه بران در پی داشت. به همین دلیل دخمه گلستان در ابعادی کوچکتر ساخته شد و امروزه در ۱۵۰ متری غرب دخمه مانکجی دیده می شود. قطر این دخمه ۲۵ متر و ارتفاع دیوار آن از سطح تپه ۶ متر است.

دخمه چیست؟

برای فهم بهتر مفهوم دخمه، آن را از ابعاد مختلفی مورد بررسی قرار می دهیم:

نکته: پیش از آنکه به دخمه های یزد بپردازیم؛ بد نیست بدانید که تمامی دخمه ها دارای ویژگی های مشترکی از نظر ساختار هستند و تنها از نظر جزییات و محل قرارگیری ممکن است تفاوت هایی با هم داشته باشند؛ به همین دلیل آنچه در این مطلب بیان می شود به صورت کلی ویژگی های دخمه ها و مراسم تدفین در آن ها را در بر می گیرد که در مورد دخمه های یزد نیز صدق می کند.

دخمه از نظر واژه شناسی

از نظر واژه شناسی دخمه یا دخنه همان عبارت “دخ خنه” به معنای دژ خانه بوده که به مرور زمان به این شکل درآمده است. این عبارت به معنای سرای پلیدی به کار می رود و امروزه از آن برای اشاره به اماکن ترسناک و نامناسب استفاده می شود. در زبان فارسی به دخمه، اُستُدان و دخمه دان هم اتلاق می شود و واژه دخمه در اوستا “دَخمَه” و در پهلوی “دَخمَک”، به معنی داغ‌گاه آمده است. کارشناسان بر این باورند که ریشه این کلمه، واژه “دَگ” از فارسی باستان است که به معنی سوزاندن به کار می رود و کلمه “داغ” نیز از همین ریشه به دست آمده است. معانی متعددی برای واژه دخمه در فرهنگستان‌های مختلف بیان شده که عبارتند از: گورخانه گبران، خانه زیر زمین برای مردگان، سردابه‌ مردگان، گور و گورستان زرتشتیان

تفاوت دخمه با گوردخمه

 عموم مردم گمان می کنند که گوردخمه ها همان دخمه ها هستند و هر یک از این دو واژه برای اشاره به یک مفهوم یکسان به کار می رود؛ اما واقعیت چیزی غیر از این است و گوردخمه با دخمه تفاوت دارد.

گوردخمه به فضایی در صخره ها، کوه ها یا تپه ها برای خاک سپاری متوفیان گفته می شود که با معماری صخره ای ساخته شده اند. آن ها در اصل آرامگاه‌هایی در دل کوه و صخره بودند که شکل یک اتاق را داشتند و چند قبر در داخل آن ها تعبیه می شد. دخمه یا برج خاموشان یا برج سکوت مکانی بر فراز بلندی است که اجساد در آن ها قرار داده می شدند تا خوراک حیوانات و پرندگان شوند. این مکان ها جایی برای به خاک سپاری مردگان نبودند بلکه محلی برای متلاشی شدن اجساد آن ها به شمار می رفتند.

ردپای دخمه در تاریخ

به نظر می رسد که در دوران باستان، بنایی به عنوان دخمه وجود نداشته و اجساد را فقط در مکان دوردستی قرار می دادند تا از بین بروند. استفاده از این واژه به زمانی باز می گردد که اقوام آریایی، اجساد مردگان را می‌سوزاندند و به اماکن سوزاندن جسد، دخمه می گفتند. با پیدایش دین زرتشت این رسم منسوخ شد؛ اما دخمه بر سر جای خود باقی ماند و به مفهوم محل قرار دادن متوفی یا محل دفن مورد استفاده قرار گرفت. البته در میان زرتشتیان به دخمه دادگاه، داُدگه (Dodgah) یا دوزگه هم می گویند که به معنای دادگاه الهی است و به پایان زندگی و آغاز محاسبه کردار اشاره دارد. به اعتقاد زرتشتیان، مرگ سلاح اصلی مبارزه با انگره مینو یا همان اهریمن محسوب می شود و اجساد باید در جایی قرار گیرند که اهریمن در آن ها حضور موثر دارد. 

بد نیست بدانید که یکی از معروف‌ترین دخمه‌های ایران به جز دخمه یزد، دخمه بندر سیراف است که پس از ورود اسلام به عنوان قبرستان مسلمانان از آن استفاده می شود؛ برخی نیز بر این باورند که مقبره کوروش تنها دخمه ساخته شده به شکل خانه است.

دخمه ها به دو صورت به وجود می آمدند؛ برخی ساخته دست انسان بودند و برخی دیگر به صورت طبیعی به وجود آمده و تنها توسط بشر کشف می شدند. این مکان ها باید به گونه ای باشند که دسترسی گوشت خواران به مردار را ساده کنند و امر خورده شدن جسد را تسریع بخشند. به همین دلیل است که همه دخمه های به جامانده از تاریخ بدون سقف هستند و در خارج از سکونتگاه شهری و روستایی و اغلب بر فراز بلندی‌ قرار دارند.

در ابتدا هر نوع حیوان گوشت خواری به محل دخمه ها دسترسی داشت؛ اما با گذر زمان و بروز تغییرات در دین زرتشت، عملکرد دخمه ها نیز تغییر یافت و وظیفه متلاشی کردن گوشت اجساد از درندگان به پرندگان محول شد. به همین جهت تدابیری مانند مرتفع کردن دخمه ها یا محدود کردن دسترسی درندگان به آن ها صورت گرفت و البته بعد ها نیز وظیفه پرندگان به عوامل طبیعی همچون نور خورشید منتقل شد؛ مانند گنبد کاووس در استان گلستان که گفته می شود جسد متوفی در آن در تابوت شیشه ای قرار داشته و نور خورشید به آن می تابیده است.

 دخمه ها در آن سوی آبادی ها و به صورت برجی استوانه‌ای شکل و از سنگ ساخته می شدند تا از جنس خاک که عنصری مقدس است، نباشند. بقایای به جا مانده از دخمه ها نشان می دهد که بیشتر آن ها در هم نداشته و افراد با استفاده از نردبان به درونشان می رفته اند.

این رفتار با مردگان زرتشتی ادامه داشت تا اینکه بنا بر روایاتی در سال ۱۳۱۸ و ۱۳۱۹ این کار توسط رضاخان در برخی نقاط همچون تهران ممنوع و به خاک سپاری مردگان در دین زرتشت که پیش از این در پاره ای موارد انجام می شد، شکلی همگانی به خود گرفت. گفته می شود که عمر این روش در کرمان از دهه ۱۳۲۰ و در یزد از دهه ۱۳۴۰ به پایان رسیده است؛  اما بر اساس مستندات موجود، این کار در یزد تا سال ۱۳۵۰ انجام می شده و تاریخ دقیقی برای پایان یافتن آن مشخص نیست.

نکته: این تصاویر متعلق به دخمه زرتشتیان نیستند و برای نشان دادن مفهوم دخمه از آن ها استفاده شده است.

معماری و ساخت دخمه ها

دخمه، برجی استوانه ای با محیطی حدود ۱۰۰ متر است که در بالای کوه بلند ساخته شده و فاصله قابل توجهی با آبادی های اطراف دارد. دیوار اطراف دخمه از سنگ و سیمان و خشت و گچ است تا خاک آلوده نشود. محل ساخت دخمه ها در خارج از شهر و آبادی بود و با محاسبات دقیقی انتخاب می شد تا وزش باد و بارش باران، آلودگی را به سمت مناطق مسکونی هدایت نکنند. در ساخت این دخمه ها از خشت خام و گچ نیز استفاده می شد تا آلودگی های ناشی از فساد مردگان به زمین نرسد.

در ساختن دخمه اصول خاصی نیز وجود داشت که رعایتشان الزامی بود: رسومی همچون کوبیدن ۴ میخ بزرگ، ۳۶ میخ متوسط و ۲۶۰ میخ کوچک بر زمین. سازندگان دخمه ها صد نخِ پنبه را به هم می پیچاندند تا به صورت ریسمان درآید و سپس سه بار آن ریسمان را دور تا دور دخمه و به دور میخ ها می پیچیدند. اول “سروش باج” تا “ویدوا مروتی” که از نیایش های زرتشتیان هستند، خوانده می شدند و در هنگام کوبیدن هر میخ زمزمه “یتا اهو” در فضا می پیچید. پس از انجام این مراحل، در میان دخمه می نشستند و ۱۰۰ بار “اشم وهو” و ۲۰۰ بار “یتا اهو” می خواندند و با هربار ذکر یک سنگ کوچک را در میان دخمه می انداختند تا اینکه تعداد سنگ ها به ۳۰۰ عدد می رسید. در نهایت دخمه در چنین مکانی بنا می شد. شایان ذکر است که دلیل برگزاری چنین مراسمی قبل از بنای دخمه هنوز در هاله ای از ابهام قرار دارد.

بخش های دخمه

دخمه ها مانند بسیاری از سازه های دیگر دارای بخش های خاصی بودند که هر یک کاربردی ویژه ای داشتند. در تصویر زیر می توانید نمایی کلی از یک دخمه و قسمت های آن را ببینید و در ادامه توضیحاتی مفصل در مورد آن ها را بخوانید.

 ۱- جاده دخمه

 از آنجا که دخمه در فاصله زیادی از آبادی ها قرار داشته و به نوعی به دور از تمدن بوده، برای رسیدن به آن باید از جاده استفاده می شده است. بخشی از این جاده مورد استفاده عموم بوده که جنازه را برای تحویل می آوردند؛ اما از پای دخمه ها تا در آن ها تنها مسوولان دخمه حق عبور و مرور داشتند. امروزه این جاده پله سازی شده تا بازدیدکنندگان به راحتی به دخمه برسند؛ اما در گذشته تنها چند چاله کوچک در آن وجود داشته تا افراد خاص بتوانند از آن عبور کنند.

۲- درب سنگی یا آهنی دخمه

هرجا که لاشه و جنازه ای باشد، سر و کله جانداران درنده نیز پیدا می شود. این خطر همیشه برای دخمه و اجساد درون آن وجود داشته و یکی از راه ها برای حفظ مردار ها استفاده از یک در آهنی یا سنگی بوده است. 

۳- کتیبه دخمه

بر بالای در دخمه کتیبه ای وجود داشته که اطلاعاتی بر روی آن دیده می شده است. در بسیاری از بناهای گذشته، وجود کتیبه امری معمول بوده و هم اکنون در اکثر آثار تاریخی مشاهده می شود.

۴- داخل دخمه

سطح داخلی برج خاموشان شامل فضای مسطح و گردی است که تخته سنگ های بزرگی آن را پوشانده اند. این قسمت به صورت فرضی از سه نوار دایره ای تشکیل شده است که عبارتند از:

بخش مردانه یا حلقه مردگان مرد در نوار دایره انتهایی که بزرگتر از سایر دوایر و متصل به دیوار پیرامون دخمه است.

بخش زنانه یا حلقه مردگان زن در نوار دایره میانی که بعد از قسمت مردها قرار دارد.

بخش کودکان یا حلقه مردگان کودکان در نوار دایره داخلی که نزدیک ترین قسمت به مرکز دخمه است.

نکته: این تصاویر متعلق به دخمه زرتشتیان نیستند و برای نشان دادن مفهوم دخمه از آن ها استفاده شده است.

۵- استودان

سطح داخلی دخمه از دیوار به طرف مرکز شیب دارد و در وسط دخمه به چاه عمیقی می رسد که سنگ متحرکی به نام “ارویس” در ته آن قرار دارد. این چاه عمیق به چهار چاه عمیق تر که در اطراف دخمه وجود داشتند، راه داشته و یک متر از عمق تمامی چاه ها با شن و ماسه پر می شده است. چاه میانی دخمه پوشیده از سنگ و سیمان بوده تا در زمان وجود استخوان ها در آن و پیش از پاکسازی چاه، میکروب و آلودگی به خارج سرایت نکند. این چاه “سراده”، “استه دان” یا “استودان” نام داشته که معنای استخوان دان یا جای استخوان می دهد و در میان هندی ها به “استوپه” معروف است.

استودان در واقع همان جایی بوده که باقی مانده اجساد به درون آن ریخته می شده است تا به خاک تبدیل شوند. بر اساس عقاید دینی، دارا و فقیر در زمان مرگشان در این چاه به حالتی یکسان در می آمدند و این معنا را می رساندند که دارایی دنیا به هنگام مرگ به کار نمی آید. البته در برخی منابع به این موضوع اشاره می شود که استخوان بزرگان و توانمندان در جای دیگری به نام “اسدانه” ریخته می شده اما این روایت خیلی با آموزه های دینی جور در نمی آید و حتی ساختار دخمه ها نیز وجود چاه های مخصوص را تایید نمی کنند. 

سازه هایی در اطراف دخمه

در ۱۵۰ تا ۲۰۰ متری دخمه و در دامنه ضلع شمالی کوه آن چند عمارت خشتی و گلی، آجری، سنگی و یا ترکیبی از آن ها به چشم می خورد که معمولا دو طبقه و چند اتاق دارند. این بناها از سازه های رفاهی گذشته به شمار می روند و قدیمی ترین آن ها ساختمان هایی معروف به خِیله هستند که در ضلع غربی قرار دارند و قدمتشان به دوران صفویه باز می گردد. کابرد دو مورد از این بناها را در اینجا توضیح می دهیم و باقی سازه ها را در قسمت مراحل مراسم مربوط به تدفین مردگان به شما خواهیم گفت.

خانه سالار

یکی از این بناها متعلق به سالار یا مسوول دخمه بوده است؛ سالار کسی است که در میان زرتشتیان وظیفه انجام امور درگذشتگان را بر عهده دارد و در گذشته جسد مردگان را غسل داده و به بالای برج می برد تا آن را به پرندگان بسپارد. مسوول دخمه فردی بود که در تمام عمرش باید در دخمه و نزدیکی آن می ماند و حق خارج شدن از محدوده آن را نداشت. در آن زمان بیشتر مرگ و میرها به دلیل بیماری های واگیردار رخ می داده و از آنجا که سالارها مدام با مردگان در ارتباط بوده اند، ممکن بوده که به بیماری مبتلا شوند. از همین روی، محل اسکان آن ها جایی بیرون از آبادی بوده و کمتر با مردم تماس داشته اند. 

اتاق مخصوص آتش‌سوزی

یکی از سازه های این مجموعه متعلق به آتش سوزها بود. آن ها معمولا دو نفر بودند و کارشان از روزی که جسد را به داخل دخمه می‌بردند آغاز می شد. آن ها به هنگام تاریکی هوا در شب در اتاقی مخصوص که یک پنجره رو به دخمه داشت آتش می افروختند و آن را تا صبح روشن نگه می داشتند. نور این آتش می‌بایست از پنجره اتاق به تمام دخمه می تابید و این کار تا سه شب ادامه داشت.

 روی دیوار دخمه، سوراخ پنجره‌ مانند کوچکی بود که در امتداد پنجره‌ی اتاق آتش‌سوزی و شعله‌های آتش وسط اتاق قرار داشت و باعث می شد تا نور شعله‌های آتش از سر شب تا صبح به درون دخمه بتابد.

بر اساس اعتقاد زرتشتیان، روان شخص متوفی تا سه شبانه‌روز در اطراف و بالای سر جسدش پرواز می کند و سپس راهی آسمان می شود. این مراسم نیز از همین باور سرچشمه می گرفته و برگزار می‌شده تا متوفی در سه شب اول بعد از مرگ از تاریکی و تنهایی نهراسد.