گورستان های باستانی دارای دفینه و گنج ایران

مرگ مرموز ترین ،ناشناخته ترین ومهم ترین درد بشر در طول تاریخ بوده است،او برای دست یابی به جاودانگی، تلاش زیادی کرده و به ایجاد بناهای باشکوهی دست زده که بخش قابل توجهی از آنها پا برجاست. در مقاله” آرامگاه در ایران[۱]”بطور مفصل به بررسی آرامگاه هاو بناهای آرامگاهی دوران پیش از تاریخ ،مادها، هخامنشیان ،پارتها ،ساسانیان و دوره اسلامی پرداخته که در اینجا از تکرار آن خودداری کرده و در این مطلب به معرفی چند گورستان تاریخی اکتفا می کنیم.

همانطور که در زندگی اجتماعی واقعیت هائی چون اختلاف طبقاتی،قشر بندی اجتماعی و جنسیت بسیار تعیین کننده هستند در گورستان نیز، این عوامل بصورت بارزی خود نمائی می کنند به عنوان نمونه  بناهای یاد شده در بالا برای افراد برگزیده ساخته می شدند و مردم عادی از آنها بی بهره بودند.ولی مردم نیزبرای ماندگاری، راه خود رایافتندو با توجه به اینکه سنگ مصالحی با دوام و مقاوم است از آن برای نشان گور خود استفاده کردند. سنگ های گور تندیس های متنوعی هستند که در نقاط مختلف به شکل های گوناگون دیده می شوند. شکل ها، نقش ها و نوشته های روی سنگ های گور دنیائی از ناگفته ها را در دل خود پنهان کرده اند بطوری که پژوهش بر روی هر گورستان بطور کامل و مجزا ضرورت دارد. اصولا”گورها و روش تدفین در هر سرزمین و در هر دوره تاریخی، نشانگر نوع اعتقادات، آداب و رسوم، سنت ها و باورهای یک قوم یا مردم یک سرزمین بوده ،گورهای کشف شده درمحوطه های تاریخی ،پژوهشگران را به کوره راههای متروکه تاریخ راهنمایی می کنند و به پرسش های آنان پاسخ می گویند.

برخی از سنگ گورها که بیشتر به دوران اسلامی تعلق دارند دارای تزئینات ویژه ای شامل آیات قرآنی با خط کوفی ونقش های تزئینی و اسلیمی وگاهی مشبک هستند، هر چند که آن تزئینات، تجملی در حد بناهای گفته شده ندارند، ولی آنها نیز به اقشار برگزیده جامعه تعلق داشته اند به عنوان مثال می ­توان سنگ گورهای تکیه هفت تنان شیراز، سنگ گورهای عمارت باغ نشاط لار، سنگ گور موجود در مقبره شیخ کلخوران اردبیل و یا سنگ گور”ابی سعدبن محمدبن احمد کدوک” که در موزه متروپلیتن نیویورک نگهداری می­ شود رانام برد، ولی در این پژوهش بیشتر به نمونه های مربوط به عموم مردم پرداخته شده است.

همانطور که گفته شد سنگ گورها بسیار متنوع هستند و آن ها را می توان به ترتیب زیر طبقه بندی نمود:

۱- سنگ گورهای افقی که هم سطح زمین بوده و گاهی از سطح زمین کمی بلند تر هستند مانند بسیاری از گورهای استان مرکزی. این سنگ گورها بیشتر برنگ سیاه،خاکستری وگاهی سفید هستند.

۲- سنگ گورهای عمودی یا محرابی که بیشتر شکل منظمی دارند مانند گورستان هفشجان، سفید چاه، تربت جام، تایباد و بستک.

۳- سنگ گورهای عمودی ساده و بدون نقش مانند نشتیفان.

۴- سنگ گورهای صندوقی مانند سنگ گورهای هفشجان، عمارت نشاط لار، مقبره شیخ کلخوران اردبیل، تکیه هفت تنان شیراز و بستک لارستان.

۵- سنگ گورهای تندیس وار مانند شیر، قوچ، اسب و انسان سنگی که به ترتیب در خوزستان، هفشجان، چا لشتر و مشکین شهر موجود است.

توضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانیتوضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانی

گورستان خالد نبی

در سرزمین بزرگ ایران همیشه اقوام مختلفی با اعتقادات متفاوت وجود داشتند که با آن اعتقادات، زندگی می ­کرده، مناسک مذهبی خود را اجرا و با مردگان خود رفتار می ­نمودند و با روی کار آمدن حاکمان جدید، مردم، اعتقادات کهن خود را زیر پای نمی­ گذاشتند و همیشه در گوشه و کنار کشور خرده فرهنگهایی وجود داشته است که معمولاً با فرهنگ غالب، خود را ظاهراً هماهنگ کرده ­اند و یا با تغییر اسم، محتوای اعتقادات خود را حفظ و بر فرهنگ و آئین جدید الصاق می ­کردند. به عنوان نمونه از گورستان عجیب خالدبنی در استان گلستان می­ توان نام برد که جاده آن از شهر کلاله عبور می­ کند و بر قله کوه، مقبره خالد پیغمبر، پدر زن و خدمتکارش قرار گرفته است و در کنار آن زائرسرایی ساخته شده که ترکمن­ها برای زیارت و عبادت در آن اقامت می ­گزینند. مقبره خالد نبی بسیار طویل بوده و شاید درازای آن به پنج متر برسد.

توضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانیتوضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانی

در نزدیکی این گورها، گورستان قدیمی قرار دارد که احتمالاً به احلیل پرستان تعلق دارد و در کتاب از آستارا تا استارباد دکتر منوچهر ستوده به آن اشاره شده است. ولی معلوم نیست که این گورستان به کدام دوران تاریخی تعلق دارد. سنگ گورهای مربوط به زنان دارای نقش شاخ قوچ است و شاید سمبل سینه­ های زنان باشد و بر روی گور مردان سنگها به شکل آلت رجولیت است.

پرستیدن آلت رجولیت به عنوان سمبل بارآوری در بسیاری از نقاط دنیا مشاهده شده و در کشور هند هنوز در معابد شیوا مانند معابد “خاجورائو” بصورت فعال در گوشه و کنار این کشور مشاهده می ­گردد ولی این مذهب بومی سرزمین ایران نبوده و تنها در این مورد خاص در بین ترکمن­ها مشاهده شده است.

توضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانیتوضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانی

گورستان پیر مراد آباد

در گورستانی واقع در مجاورت برج پیر مرادآباد در شمال شهر اراک، علامت شانه یک طرفه روی سنگ قبر، نشانه مرد و شانه دو طرفه نشانه زن است. در روی سنگ گورهای این گورستان تصویر مهر و تسبیح نیز مشاهده می­ شود که احتمالاً تأکیدی بر شیعه بودن متوفی است. این نقش ها در شهر آستانه در جنوب شهر اراک و مشهد میغان در شمال شهر اراک و در شهر بروجرد نیز دیده شده است. تصویر ملائکه، پرنده و گل و گلدان نیز بر روی این گورها دیده می شود.

در شهرستان شاهرود شهر” کلاته خیج” نقش مهر وتسبیح بر روی گورهائی گذاشته می شود که صاحبان آن به مکه رفته باشند. بر روی سنگ قبری در روستای” مهماندویه “از توابع شهرستان دامغان نقش خنجر، شمشیر، کارد و تفنگ به معنی رشادت و جنگ آوری صاحب گور است.

توضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانیتوضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانیتوضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانیتوضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانیتوضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانی

گورستان هفشجان

هفشجان شهر کوچکی است که در حدود ۲۰ کیلومتری جنوب شهرکرد مرکز استان چهارمحال ­و بختیاری واقع است این شهر به مرکز شیرهای سنگی شهرت دارد. شیرهای سنگی معمولا بر روی گور پهلوانان یا شهدا و یا جوانان گذاشته می­ شوند که متاسفانه در گورستان آن شهر اثری از آثار آن ها باقی نبود فقط تعداد کمی از آنها در پارک شهر قرارداشت (درقلعه چالشتر درنزدیکی شهرکرد نیز تعدادی شیروقوچ سنگی نگهداری می شود) در آذربایجان بیشتر قوچ و در گلپایگان و خوزستان (بیشتر در شهر ایذه) نیز از شیر سنگی زیاد استفاده شده است در کشور آذربایجان نیز قوچ و اسب و گاهی شیر سنگی ونیزتندیس های استیلیزه شده انسان بر روی گورها زیاد دیده می شود. بر روی بدنه تندیس شیر سنگی های چهار محال و بختیاری نقش تفنگ، شمشیر، خنجر، بته جقه یا سرو خمیده که نشانه جاودانگی روح است، اسب سواربا شمشیر، اسب زین شده آماده برای رحلت، نیزه و درخت حک شده است. دیگر سنگ گورهای گورستان هفشجان نیز قابل توجه است، برخی از آنها بصورت عمودی و برخی دیگر بشکل افقی نصب شده اند و همگی دارای تزئین هستند. سنگ­های عمودی بشکل محراب بوده، نقش ها شامل دو کبوترکه نمایانگر پیک و قاصد است، گل و گلدان و نقوش اسلیمی و واژه­ های هوالباقی، بسم الله الرحمن الرحیم، هوالحی الذی لایموت و اشعاری ازاین قبیل هستند:

یارب برسان تو مهدی غایب را                                                 فرزند علی ابن ابو طالب را

هر کسی را پنج تن محبوب شد                                              زاتش دوزخ ندارد واهمه

مصطفی و مرتضی و مجتبی                                                  شاه مظلومان حسین و فاطمه

ای نو گلی که فصل بهارت خزان رسید                                    داغی زماتمت بدل دوستان رسید

گرگ اجل نمود ترا عاقبت شکار                                              …..تاکه مرگ ترا ناگهان رسید

توضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانیتوضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانیتوضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانیتوضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانیتوضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانیتوضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانیتوضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانیتوضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانی

گورستان نشتیفان

نشتیفان روستائی در شرق استان خراسان رضوی و در نزدیکی خواف و خرگرد است. این روستا با آسبادهایش شهرت دارد. گورستان بر روی تپه ای در کنار آسبادها قرار دارد. سنگ گورها عمودی و بسته به اهمیت صاحب گور ارتفاع سنگ آن بلندتر می ­گردد. طول مزارکه با خرده سنگ پوشیده شده نیز بسته به اهمیت متوفی طویل تر می گردد و گاهی به سه یا چهار متر می رسد. بر روی برخی از سنگ گورها تصویر پنجه دست و بر روی برخی دیگر پنجه معکوس دیده می شود. پنجه در مذهب تشیع به عنوان سمبل دست بریده حضرت عباس (ع) و پنج تن آل عبا مقدس است ولی در این گورستان که متعلق به اهل تسنن است مفهوم دیگری باید داشته باشد. این علامت در کشور هندوستان، تونس، مراکش، بوسنی وهرزگوین و جمهوری آذربایجان نیز یک نقش مقدس بشمار می آید.

در کشور مراکش این دست را تحت عنوان دست حضرت فاطمه مقدس می ­دارند و در مذهب یهود نیز از پنجه معکوس با علامت ستاره داوود و شمعدان هفت شاخه و نیز چشم برای جلوگیری از چشم زخم استفاده می­ شود. بودائی­ها هم دست را مقدس می­ دارند.

در بعضی از قبور هم در بالا و هم در پائین قبر سنگ گور گذاشته شده، بر روی برخی از سنگ گورها باخط کج و معوجی نام صاحب گورو تاریخ وفات وی نوشته شده است.

توضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانیتوضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانیتوضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانی

گورستان تربت جام

شهر تربت جام در شرق استان خراسان رضوی و در نزدیکی تایباد در مرز ایران و افغانستان قرار دارد. در این شهر شیخ احمد جامی عارف مشهوربه خاک سپرده شده و بنای زیبائی توسط معماری بنام”خواجه محمود حاج زین جامع شیرازی” در سال۸۴۴ ه. ق بر روی مزار او ساخته شده است. مزار شیخ در فضای باز و با فاصله اندکی از بنا قرار دارد و روی آن با آجر پوشیده شده، طول آن بیش از دومتر است و بالای سر آن درخت پسته ای کاشته شده که کل مزار را پوشانده است. مزار مولانا ابوبکر تایبادی نیز مشابه این مزار است. در محوطه این بنا تعدادی سنگ قبر دیده می شود که به صورت عمودی نصب شده و بر روی آنها نام و نام خانوادگی و تاریخ وفات و تولد متوفی با آیاتی از قرآن و نقش های اسلیمی زیبائی کنده شده است. ارتفاع سنگها متفاوت و رنگ آنها سفید، خاکستری و سیاه بوده، مکان دفن متوفی هم سطح خاک است. این گورستان نیز به اهل تسنن تعلق دارد.

توضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانیتوضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانیتوضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانی

گورستان بستک

شهرستان بستک از شمال به شهرستان لار، از جنوب شهرستان بندر لنگه و شهرستان گاوبندی از غرب به شهرستان لامرد و از شرق به شهرستان بندرعباس محدود است. فاصله بستک تا بندر لنگه ۱۴۷ کیلومتر و فاصله بندر لنگه تا بندرعباس ۱۷۸ کیلومتر است. گورستان تاریخی بستک یکی از دیدنی­ ترین مکان­های این شهر است. این گورستان در جنوب غربی شهر و در جوار آن تعداد زیادی بُرکه واقع است.انتخاب محل برکه­ ها به مسیر سیلابها بستگی دارد ولی انتخاب گورستان در جوار بُرکه ­ها سئوال برانگیز است. چند مقبره و یا بنای قدیمی در این گورستان مشاهده می­ شود که تداعی کننده معبد هندوها در بندرعباس است و گنبد و قوس­های آن با گنبد و قوس­های ایران مرکزی تفاوت زیادی دارد. در این بنا از قوس خنچه پوش تخت زیاد استفاده شده است. سنگ گورها با اشکال بسیار متنوع و زیبا در این گورستان مشاهده می­ شود که در بسیاری موارد دو سنگ گور یک شکل بر روی یک قبر و در بالا و پائین آن نصب شده است و بیشتر نام متوفی و تاریخ فوت قید گردیده در برخی از نمونه ­ها شغل متوفی نیز نوشته شده است .در مورد زنان نام پدر نیز آورده شده و در برخی دیگر اشعاری وصف­ الحال نیز حک شده است.

توضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانی

بپوش و بپاش و بنوش و بخور            ترا بهره این است از این رهگذر

جهان بر آب نهاداست زندگی بر باد      غلام همت آنم که دل بر این نه نهاد

 

توضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانیتوضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانیتوضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانیتوضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانی

گورستان سفید چاه

در مقاله ” سنگ قبرهای تاریخی سفید چاه، کلید رمز زندگی و مرگ”(شکوفه آذر) آمده است:

   گورستان سفید چاه، که از سوی پژوهشکده زبان و گویش شهرستان ساری مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته، در بخش “یانه سر” استان مازندران ‌‌‌(شهرستان بهشهر) واقع است. این بخش محل اتصال استان­های مازندران، گلستان و سمنان است. کهن ­ترین سنگ مزارهای این گورستان به سال ۸۳۰ ه .ق باز می­ گردد. با توجه به قدمت این سنگ مزارها به نظر می­ رسد اساس تأسیس این گورستان به زمان خاک سپاری “سادات میر­عمادی”،” سادات مرعشی” و دیگر پادشاهان محلی بر می­ گردد. طرح محراب از سده چهارم هجری قمری به بعد بر سنگ مزارها حکاکی شد. محراب به دوران میترائیسم بر می گرددو مکانی است که چه پیش از اسلام و چه پس از آن، دریچه­ ای رو به سوی خدا یا حقیقت هستی تلقی می­ شده است و کندن تصویر آن بر سنگ قبرها بی­ربط نیست.

در مطالعه سنگ­های مزارسفید چاه و منطقه ­های اطراف (هزار جریب) مشخص می ­شود که نقوش هندسی ویژه ­ای در تمام سنگ­ها حکاکی شده است. این نقوش هندسی عبارتند از دایره، مربع و مثلث. این تصاویر هندسی کلید رمز عناصر مهمی چون زندگی و رستاخیز پس از مرگ است. علاوه بر نقوش هندسی از عناصر نمادین دیگری نیز بسیار استفاده شده است از جمله: آینه، سرو دو کبوتر، انار و گل انار، خورشید، چلیپا و … که جملگی در ادبیات، عرفان و فلسفه شرق مفاهیم معنوی را در بر دارند. انار و گل انار شبیه به آتشدان مقدس است و از این لحاظ در فرهنگ ایرانی تقدیس می­ شده است و دانه­ های درون آن نیز یاد آور باروری ناهید بوده است. “چلیپا”یا گردونه مهر از هزاران سال پیش در ایران همواره دارای ارزش­های دینی، کیفیت درمان بخشی، مفاهیم راز آمیز و آسمانی بوده است.

توضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانی

سایر نقش­ها عبارتند از شانه یک طرفه نشانه مرد بودن صاحب گور، شانه دوطرفه نشانه زن بودن، تفنگ و خنجر به معنی جنگجو بودن، بته جقه یا سرو به معنای نامیرائی، قیچی به معنی قالیباف بودن که معمولا”با علامت شانه دو طرفه همراه است، ستاره، گل و … .

توضیحاتی درباره انواع سنگ قبر در گورستان های باستانی

گورستان بندر سیراف

بر کرانه­ های خلیج فارس به فاصله تقریبی ۲۴۰ کیلومتری جنوب شرقی بندر بوشهر و ۳۸۰ کیلومتری بندرعباس بندر باستانی سیراف نام معاصر آن بندر طاهری بوده قرار گرفته است. جغرافیدانان و مورخین قرون اولیه اسلامی از جمله بلاذری، سلیمان سیرافی، ابن حوقل، مقدسی، یاقوت حموی، مسعودی و… هر یک به نوعی به توصیف سیراف پرداخته اند. بر روی بلندی­های سنگی بندر طاهری یا سیراف شکافی عمیق وزیبا مشاهده می شودکه به نظر می رسد جریان پر قدرت و حجم عظیمی از آب  ویا بر اثر زمین لرزه بوجود آمده است، این دره،” لیل” نام دارد. بر روی بدنه دره” لیل”، دخمه هائی در دل کوه کنده شده و استخوان­هایی در آنها پیدا شده که گور بودن آنها را تأیید می نماید، گور دخمه ­ها به دوران ماد و هخامنشیان تعلق دارند، در کنار این گور دخمه ها و بر روی کوه حفره­های مستطیل شکل متعددی دیده می­شود که تداعی کننده گورستان است و در داخل برخی از آنها نیز استخوان هایی پیدا شده ولی اکنون بیشتر آنها خالی است. در لابلای گورهای سنگی چاه های آب متعددی به عمق صد مترحفر شده که وجود آنها پرسش برانگیز است بنا به گزارش کارشناسان سازمان میراث فرهنگی آنچه که امروزه در ارتفاعات مشرف بر دامنه کوه­های شمالی سیراف می‌بینیم و اندیشمندان و محققان از آن به عنوان قبور سنگی یاد می‌کنند، در ابتدا به منظور ایجاد قبر و مدفن مردگان خلق نشده‌اند بلکه حوضچه‌های جمع آوری آب باران بوده‌اند که بر روی کوه­های مشرف به دریا و شهر برای استفاده از آب باران و نیز تزریق به درون زمین و پیوستن به سطح سفره‌های آب زیرزمینی جهت تقویت آبخوان­های آن منطقه و به منظور برداشت در پائین دست از طریق چاه­های حفره شده در طبقات سنگی بوده‌اند. این مجموعه حوضچه، چاه، گور و گور دخمه حیرت آور نیاز به تحقیق بیشتری دارد تا از راز آن پرده برداشته شود.

گورستان یئری

شهر یئری اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره نخست پیش از میلاد از آبادی های مهم منطقه بوده است. این محوطه باستانی در حال حاضر با سنگ چینی های معروف به” مکتب اوشاقلاری” در جهت شمالی جنوبی امتداد یافته و در کناره قره سو قرار دارد. پیش از هزاره اول ،در دوران نوسنگی این محل ،مسکونی بوده و بخشی از تمدن منطقه در این نقطه متمرکزبوده است. این محوطه مشتمل است بر قلعه ای وسیع با دیوار دفاعی سنگین از نوع خشکه چین، محلی در ارتباط با برگزاری آئین های مذهبی که این قسمت دارای فضاهای معماری با دیوارهای سنگی از نوع استیل های منقوش است. گورهای باستانی متعددی از نوع کلان سنگی و گورکان که حدود ۴۵۰ گور  و یک غار باستانی و تپه ای متعلق به دوران اسلامی در این مکان شناسائی شده است. محوطه شهر یئری پیش از این در سال ۱۹۷۸ میلادی به وسیله هیأت چارلز برنی شناسایی و بررسی شده است. وی معتقد است برخی آثار آن تا هزاره سوم قبل از میلاد و برخی دیگر تا اواخر هزاره نخست قبل از میلاد، عصر آهن و سفال خاکستری قرار می­ گیرد. چارلز برنی تاریخ بیشتر گورهای این محل را هزاره دوم و اوایل هزاره نخست قبل از میلاد می­داند. منطقه اردبیل دست کم از هزاره ششم قبل از میلاد مسکون بوده است. براساس پژوهش­های مقدماتی باستان شناسی، سراسر منطقه از تپه­ های باستانی یا به عبارت دیگر مناطق استقراری که روزگاری دژ یا شهرک یا روستا بوده اند، پوشیده شده است. کاوش­های مقدماتی در برخی از نواحی اردبیل به ویژه در قسمت­های شمالی و شرقی آن نشان می­ دهد که اردبیل و بطورکلی شرق آذربایجان از کانون­های مهم فرهنگ”مگالی تیک”یا سنگ افراشتی بوده است. مردم مگالی تیک شرق آذربایجان که ماهیت قومی آنها ترکان عهد قدیم را شامل می شود، دهها اثر مگالی تیک پرارزش از خود به یادگار گذاشته اند.کشفیات اخیر در محوطه باستانی “شهر یئری” مشکین شهر، پرتو تازه­ای به تمدن و فرهنگ هشت هزارساله اقوام ساکن در اردبیل و اطراف آن افکنده است و انتشار نتیجه کشفیات می تواند ارتباط تمدن و فرهنگ مگالی تیک اردبیل را با دیگر مناطق ایران و آذربایجان تاریخی و قفقاز و شرق آسیای صغیر مشخص کند. عجالتاً می­ توانیم بگوییم که تصاویر هیکل­های سنگی “شهر یئری” با تصاویر هیکل­ها و سرهای آدمیانی که برروی اجاق­های نعل اسبی ایغدیر (ایغدیر درشمال شرقی ترکیه در نزدیکی مرز ایران وجمهوری آذربایجان) نقش بسته، شباهت تام دارد.

نظرات شما عزیزان: